گروه گزارش واکاوی: روزهای پایانی دور هشتم مذاکرات وین، درست در زمانی که همه‌چیز برای دستیابی به یک توافق خوب آماده بود، زیاده‌خواهی‌های آمریکا در مواجهه با مطالبات ایران فرآیند مذاکرات را وارد بن‌بستی جدی کرد. برای خروج از بن‌بست ایجادشده با پیشنهاد جوزف بورل، مسئول سیاست خارجه اتحادیه اروپا فرآیند مذاکرات هسته‌ای 20 اسفندماه سال گذشته متوقف شد تا طرفین برای مشورت‌گیری بیشتر و گرفتن تصمیمات سیاسی پیرامون موارد اختلافی باقی‌مانده به کشورهای خود بازگردند. توقف در مذاکرات وین تا به امروز ادامه پیدا کرده است اما در این دو ماه، با وجود وقفه ایجاد شده رایزنی‌های دیپماتیک میان طرفین از طریق برخی چهره‌های میانجی مانند انریکه مورا، مذاکره‌کننده ارشد اتحادیه اروپا ادامه داشته است.
به گزارش فرهیختگان، مورا در آخرین سفر خود سه‌شنبه هفته قبل به تهران آمد تا پیرامون موارد اختلافی باقی‌مانده با مسئولان کشورمان گفت‌وگو کند. وی طی دو روزی که در تهران حضور داشت با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه و علی باقری‌کنی، مذاکره‌کننده ارشد کشورمان دیدار و گفت‌وگو کرد. هنوز جزئیاتی از م‍حتوای این گفت‌وگوها منتشر نشده است اما جوزف بورل، مسئول سیاست خارجه اتحادیه اروپا در نخستین واکنش نسبت به سفر مورا به تهران، این سفر را مثبت قلمداد کرد و اظهار داشت: «مانع مذاکرات متوقف‌شده پس از گفت‌وگوهای جدید انریکه مورا در تهران برطرف شده است.»
مطابق اظهارات بورل باید در روزهای آتی شاهد از سرگیری گفت‌وگوهای هسته‌ای در وین باشیم. در آستانه آغاز دور جدید مذاکرات به نظر می‌رسد در نتیجه تحولات اخیر جهان موضع ایران در میز مذاکرات هسته‌ای نسبت به دور قبلی تقویت شده است، به نحوی که در شرایط کنونی نیاز کشورهای غربی به احیای برجام بیش از ایران است، سه عامل در این تقویت موضع موثر بوده است که در ادامه به بررسی مختصر آنها خواهیم پرداخت.
بالا رفتن درآمد نفتی ایران
تنش میان اوکراین و روسیه در ماه گذشته در بازارهای جهانی بیشترین تاثیر خود را روی قیمت نفت خام گذاشت به نحوی که در مدت زمان کوتاهی قیمت هر بشکه نفت خام از 80 دلار به 140 دلار رسید. در نتیجه این تغییرات قیمتی درآمدهای نفتی ایران نیز افزایش پیدا کرده است و همین موضوع باعث شده در ماه‌های گذشته نیاز ایران به توافق هسته‌ای برجام نیز کاهش یابد. در همین راستا مطابق آمارهای جهانی مانند گزارش موسسه پترولجستیکس در ماه‌های پایانی سال 1400 با وجود تداوم تحریم‌های سنگین آمریکا ایران توانست میزان فروش نفت خود به بالاترین سطح در سه سال گذشته برساند. در نتیجه این رکورد‌شکنی آن‌گونه که جواد اوجی، وزیر نفت دولت سیزدهم اظهار داشته، درآمد نفتی ایران امروز از زمان قبل از تحریم‌ها نیز فراتر رفته است. از طرفی با فروکش کردن بحران کرونا در سرتاسر جهان واحدهای صنعتی در کشورهای مختلف نیز که در دو سال گذشته تعطیل یا نیمه‌تعطیل شده بودند، کم‌کم دارند فعالیت خود را از سر می‌گیرند، ازسرگیری فعالیت‌های صنعتی نیاز جهانی به نفت را ناافزایش می‌دهد، اما با این وجود عرضه نفت در بازارهای جهانی پاسخگوی تقاضای ایجادشده نیست. یکی از دلایل این عدم توازن کاهش صادرات نفت روسیه به کشورهای اروپایی بعد از آغاز مناقشات نظامی این کشور با اوکراین است که در نتیجه آن شاهد افزایش قیمت نفت خام در ماه‌های گذشته بودیم. کشورهای اروپایی برای غلبه بر شرایط پیش‌آمده مهم‌ترین راهکاری که پیش روی خود دارند افزایش واردات نفت از ایران است، زیرا افزایش واردات نفت از ایران علاوه‌بر اینکه نیاز واحدهای صنعتی کشورهای غربی را برطرف می‌کند باعث متعادل شدن قیمت نفت خام در بازارهای جهانی نیز خواهد شد.
توسعه صنعت هسته‌ای ایران
پیشرفت چشمگیر قدرت هسته‌ای ایران یکی دیگر از مواردی است که باعث تقویت موضع ایران در مذاکرات وین طی ماه‌های گذشته شده است. بعد از اجرایی شدن قانون مجلس موسوم به قانون راهبردی لغو تحریم‌ها توسط دولت ایران با کنار گذاشتن محدودیت‌های برجامی دست به توسعه صنعت هسته‌ای متناسب با نیازهای خود زد، پیشرفت هسته‌ای ایران از جایی که موجب تقویت موضع کشورمان در مذاکرات هسته‌ای می‌شد اتفاقی نبود که مطلوب رژیم‌صهیونیستی و متحدان غربی تندرواش باشد به همین دلیل آنها تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا با انجام عملیات‌های خرابکارانه ضمن آسیب زدن به تاسیسات اتمی ایران فرآیند پیشرفت هسته‌ای کشورمان را نیز متوقف کنند. مهم‌ترین این عملیات‌ها مربوط می‌شود به حمله پهپادی سال گذشته اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای تسای کرج(تاسیساتی که در آن سانتریفیوژهای نسل جدید ایران تولید می‌شد) با وجود چنین حملاتی پیشرفت هسته‌ای ایران نه‌تنها متوقف نشد بلکه میزان غنی‌سازی اورانیوم کشورمان سال گذشته برخلاف تصور غربی‌ها به 60 درصد رسید تا ایران از منظر توسعه هسته‌ای نیز قدرت خود را بر کشورهای غربی در یک سال گذشته دیکته کند. رسیدن ایران به این سطح از توانمندی هسته‌ای با وجود تهدیدها و تحریمی‌هایی که با آن روبه‌رو بوده است باعث شده طرف‌های غربی برای کنترل ایران پیش روی خود چاره‌ای جز احیای برجام نداشته باشند.
جایگاه متزلزل بایدن در آمریکا
سومین عاملی که باعث افزایش نیاز طرف‌های غربی ازجمله آمریکا به احیای برجام می‌شود، جایگاه متزلزل بایدن در ساختار سیاسی آمریکاست. بایدن در آستانه انتخابات میان‌دوره‌ای ۱۷ آبان‌ماه کنگره آمریکا، موقعیت سیاسی خود و حزب دموکرات را بیش از همیشه در خطر می‌داند. تهدیدی که درنهایت می‌تواند متوجه تعداد کرسی‌های دموکرات‌ها در مجلس نمایندگان و مجلس سنا باشد. درحال حاضر شاخص‌های محبوبیت جو بایدن در میان جامعه آمریکا حال و روز چندان جالبی ندارد و مشکلات متعدد اقتصادی و شکست‌های کم‌سابقه دولت این کشور در عرصه سیاست خارجی نیز در تحت فشار قرار گرفتن دموکرات‌ها درمقابل سناتورهای جمهوری‌خواه کنگره آمریکا اثر مستقیم داشته است. با وجود این موارد است که دولت بایدن بیش از هر زمان خود را نیازمند به نتیجه رسیدن پرونده مذاکرات هسته‌ای با ایران می‌بیند. پرونده‌ای که درصورت به سرانجام رسیدن مذاکرات پیرامون آن در وین، شاید بتواند درصدی از شاخص‌های رو به نزول محبوبیت دولت بایدن را دستخوش تغییراتی کند که درنهایت امید دموکرات‌ها به حفظ کرسی‌های کنگره آمریکا را نیز زنده نگه دارد.
جمع‌بندی
همان‌طور که اشاره کردیم نیازطرف‌های غربی به احیای برجام بیش از ایران است. با این وجود آنها در تلاشند برجام را با دادن حداقلی‌ترین امتیاز به ایران احیا کنند. رسانه مهم‌ترین ابزار در اختیار غربی‌ها برای رسیدن به این هدف است. در همین راستا رسانه‌های وابسته به آمریکا و متحدانش در مدت‌زمانی که مذاکرات هسته‌ای متوقف شده است در تلاشند پافشاری ایران مبنی‌بر خروج سپاه از لیست سازمان‌های تروریستی را تنها عامل اختلافی باقی‌مانده میان طرفین جلوه دهند. این فضاسازی درحالی صورت می‌گیرد که مطابق اظهارات طرف ایرانی و برخی از دیپلمات‌های حاضر در وین آمریکا هنوز حاضر نشده است در زمینه رفع تحریم‌ها و راستی‌آزمایی آن تضمینی کارآمد دهد. به همین جهت مذاکرات هسته‌ای تا به امروز به نتیجه نهایی نرسیده است، بولد کردن نام سپاه به‌عنوان تنها عامل اختلافی باقی‌مانده در مذاکرات وین، برای آمریکایی‌ها بیش از هر چیز جنبه تبلیغاتی سیاسی دارد، آنها می‌خواهند با این کار افکار عمومی جهان به‌ویژه ایران را از سایر موارد اختلافی باقی‌مانده در مسیر احیای برجام منحرف کنند تا از بار مسئولیت خود در رابطه با به نتیجه نرسیدن مذاکرات شانه خالی کنند. آمریکایی‌ها در طراحی رسانه‌ای خود همچنین به دنبال این هستند که با ایجاد دوگانه کاذب معیشت_ سپاه در شرایطی که کشور با مشکلات اقتصادی روبه‌رو است افکار عمومی داخل کشور را، تحت‌تاثیر قرار دهند تا از این طریق با ایجاد فشار روانی بر تیم مذاکره‌کننده ایران آنها را مجاب به پذیرش شرایط غیرعقلانی خود در زمینه احیای برجام بکنند. این درحالی است که حتی اگر ایران از مساله حضور سپاه در لیست سازمان‌های تروریستی چشم‌پوشی کند، مادامی که آمریکا حاضر به پذیرش رفع تمامی تحریم‌های مرتبط با برجام و راستی‌آزمایی آن نشده است بازهم انتفاع ایران از توافق هسته‌ای حداقلی خواهد بود و احیای برجام تاثیری بر اقتصاد ایران و معیشت مردم نخواهد داشت.
سیدمصطفی خوش‌چشم، کارشناس مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با «فرهیختگان»:
انریکه مورا پیشنهاد جدیدی از طرف آمریکا نداشت
جوزپ بورل هیچ پیشنهاد جدیدی از طرف آمریکایی‌ها نیاورده است، بلکه احتمالا به‌دنبال وساطت اتحادیه اروپاست و تا زمانی‌که خطوط‌قرمز جمهوری اسلامی ایران، رعایت نشود و امتیازات مورد درخواست ایران دریافت نشود، قطعا توافقی در کار نخواهد بود.
نرگس چهرقانی، خبرنگار گروه سیاست: یکی از تاریخی‌ترین هتل‌های وین، این روزها از روایت بخشی از تاریخ محروم شده است. تا همین چندی پیش این هتل پر بود از مذاکره‌کننده‌های 1+4 و ایرانی که برای احیای برجام مذاکره می‌کردند. اما با درخواست وقفه مذاکرات توسط اتحادیه اروپا، از آخر اسفند 1400 تا الان خالی از مذاکره‌کنندگان شده است. اتحادیه اروپا و آمریکا که شاید از این پیشنهاد خود پشیمان باشند، چند ماهی است به‌خاطر شرایط وخیم به‌وجودآمده در قیمت‌های انرژی اروپا درصدد بازگرداندن ایران به هتل کوبورگ هستند. به همین جهت، انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در این چند ماه دو سفر به ایران داشته است؛ یکی در فروردین و دیگری همین چند روز اخیر بود. آنطور که جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه گفته، مورا برای حل مشکلات باقی‌مانده در برجام به تهران آمده و راه‌حل میانه‌ای داشته است. بورل حتی برای ایران زمان نیز تعیین کرده که این پیشنهاد مورا، آخرین تیر اتحادیه اروپا برای احیای برجام است. این صحبت‌ها درحالی است که پیش‌تر نیز مقامات اروپایی و آمریکایی، با تعیین ضرب‌الاجل سعی در فضاسازی رسانه‌ای علیه تیم مذاکره‌کننده ایرانی برای کوتاه‌آمدن از منافع ملی ایران داشتند. با این حال اما همچنان مذاکرات ادامه دارد. در ادامه برای بررسی اینکه راه‌حل میانه اتحادیه اروپا و آمریکا چه بوده و آیا منافع ملی ایران در این راه‌حل میانه تامین می‌شود یا نمی‌شود با سیدمصطفی خوش‌چشم، کارشناس مسائل بین‌الملل به گفت‌وگو پرداختیم.
این گفت‌وگو را با این سوال از سیدمصطفی خوش‌چشم شروع کردم که صحبت‌های اخیر جوزپ بورل، چه قبل از سفر مورا به تهران و چه بعد از آن را چطور ارزیابی می‌کنید؟ و آن راه‌حل میانه‌ای که بورل از آن نام برده بود، چیست؟
این کارشناس مسائل بین‌الملل در پاسخ گفت: «جوزپ بورل هیچ پیشنهاد جدیدی از طرف آمریکایی‌ها نیاورده است، بلکه احتمالا به‌دنبال وساطت اتحادیه اروپاست و تا زمانی‌که خطوط‌قرمز جمهوری اسلامی ایران، رعایت نشود و امتیازات مورد درخواست ایران دریافت نشود، قطعا توافقی در کار نخواهد بود.»
او در ادامه با تاکید بر وضعیت وخیم اروپا و نیازمندی اروپا به صادرات انرژی اروپا توضیح داد: «جوزپ بورل و انریکه مورا، هردو وکلای اتحادیه اروپا به‌دنبال این هستند که به‌خاطر وخامت اوضاع قیمت‌های انرژی در اروپا و افزایش قیمت‌های نفت و گاز و دیگر کالاها در اروپا، سعی کنند حتما مذاکرات وین زنده بماند و موضوعیت خودش را از دست ندهد؛ چراکه با گذشت زمان، فشار بیشتری در این زمینه به اروپا و آمریکا وارد خواهد شد و با به درازا کشیدن جنگ اوکراین، فشارهایی که ناشی از قیمت‌های انرژی است بر اتحادیه اروپا و آمریکا بیشتر خواهد شد. بنابراین سعی می‌کنند توافق احیا شود تا این فشار مرتبط با افزایش قیمت‌های انرژی روی اروپا کمتر شود. اما در این بین، به‌دنبال این هستند که ایران از آن خواسته‌های صددرصدی خودش کوتاه بیاید. قطعا جمهوری اسلامی ایران در پی مواضعی که مکررا اعلام شد، از مواضعش کوتاه نخواهد آمد.»
گذشت زمان به ضرر اروپا و آمریکاست
از زمانی‌که طرف‌های مذاکره‌کننده وین را با وقفه‌ای نامعلوم ترک کردند، مورا چندین‌بار به ایران سفر داشته است. به ارزیابی و بررسی این سفرها پرداختم. خوش‌چشم در این‌باره می‌گوید: «به نظر می‌رسد اتحادیه اروپا بیش از آنکه با ایران صحبت کند، شاید نیاز است با طرف آمریکایی صحبت کند تا آنها را به تصمیم برساند؛ چراکه ایران تصمیم خودش را خیلی وقت پیش اعلام کرده و این آمریکاست که هنوز تصمیم سیاسی خود را نگرفته است و هر روز، وقت بیشتری می‌خواهد. طبعا اتحادیه اروپا هم می‌داند که جمهوری اسلامی ایران، به‌خوبی به این مساله واقف است که گذشت زمان به‌نفع ایران است.» او ادامه می‌دهد: «هم در ارزیابی شرایط جهانی و جنگ اوکراین و متعاقبات آن بر بازارهای اروپا و آمریکا، گذشت زمان به‌نفع ایران است، هم به لحاظ مسائل داخلی، وضعیت به‌گونه‌ای است که شاید مزایای ذاتی برجام، هر روز برای ایران کمتر شده و حالا شاید انگیزه‌ها برای برجام به اندازه قبل نباشد؛ چراکه یکی از مزایای آن می‌توانست کمک در انجام جراحی‌های اقتصادی کشور باشد که حالا بدون احیای برجام، دولت این مهم را انجام داده و درحال انجام این جراحی‌های اقتصادی با تکیه بر توان داخلی و دورزدن تحریم‌هاست. بنابراین در زمان کنونی، شاید احیای برجام آنچنان مزیتی نسبت به قبل نداشته باشد، خصوصا اینکه اصلی‌ترین مزیت برجام، مزیت اقتصادی آن بود که بخش عمده‌ای از آن مربوط به سرمایه‌گذاری خارجی بود که با بدعهدی آمریکا و ضعف برجام در تعلیق تحریم‌ها به‌جای لغو تحریم‌ها، اکثریت سرمایه‌گذاران خارجی حتی اگر برجام احیا بشود، حداقل در کوتاه‌مدت به ایران نخواهند آمد؛ چراکه به نیات آمریکا مشکوک هستند و آمریکا را مسئولیت‌پذیر نمی‌دانند و البته این تردید و بی‌اعتمادی بجاست.»
احیای برجام باید برای ایران مزایای اقتصادی داشته باشد
این کارشناس مسائل بین‌الملل در ادامه درباره شرایط انتفاع اقتصادی ایران از احیای برجام می‌گوید: «بخش دیگر مزایای اقتصادی برجام، مربوط به فروش نفت است که ایران در زمان کنونی که هنوز احیای برجام صورت نگرفته، حداکثر میزان صادراتش را دارد و مازاد بر مصرف داخلی، هرچه تولید می‌کند، درحال صادرات است. بنابراین خیلی احیای برجام برای ایران آورده‌ای نخواهد داشت، مگر اینکه با احیای چاه‌ها به گفته وزارت نفت، شاید تا حدود یک‌میلیون بشکه افزایش صادرات صورت بگیرد که این هم خیلی در وضعیت اقتصادی نمی‌تواند تغییری ایجاد کند.» او به این نیز اشاره کرد که دولت ایران معطل برجام نمانده و از راه‌های غیربرجامی نیز به‌دنبال حل مشکلات اقتصادی کشور است. او در این‌باره به تلاش‌های دولت درخصوص آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده از راه غیربرجامی اشاره کرد و گفت: «در زمینه پول‌های بلوکه‌شده هم بخش اعظمی، کمتر از 20میلیارد دلاری که بلوکه شده بود، حدود نصفش آزاد شده و عمده پولی که هنوز به‌صورت بلوکه‌شده باقی است، در کره و ژاپن است و ایران بدون احیای برجام توانسته با طرف‌های دیگر به این تفاهم برسد که این پول‌ها را آزاد کنند. با توجه به اینکه ایران توانسته با دورزدن تحریم‌ها و همچنین با دیگر اقدامات و ابتکارعمل‌ها درطول ماه‌های گذشته بخشی از مزایایی که احیای برجام می‌توانست داشته باشد را نصیب خودش کند، بنابراین احیای برجام شاید الان دارای مزایای آنچنان زیادی نباشد. اگرچه هنوز هم می‌تواند در حوزه بازار ارز کمی تعدیل ایجاد کند و کمی در حوزه بانکی تسهیلاتی را برای کشورمان به وجود بیاورد و اندکی هم شاید تا یک‌سوم میزان فعلی به صادرات نفت کمک کند اما این موارد آنچنان مشوق‌های خوبی نیست که ایران از امتیازاتی که در احیای برجام خواسته، کوتاه بیاید. برای همین است که اتحادیه اروپا می‌داند که با توجه به گذشت زمان، ایران با ارزیابی وضعیت بازارهای غرب در ماه‌های آتی و با توجه به رشد گسترده راه‌های دورزدن تحریم‌ها توسط ایران و حاصل کردن بخشی از مزایای برجام، ممکن است ایران انگیزه‌هایش ضعیف شود یا به‌دنبال درخواست امتیازات بیشتری برود و به همین دلیل اتحادیه اروپا سعی می‌کند هرازچندگاهی موضوع احیای برجام را زنده نگه دارد و مذاکرات وین را دارای موضوعیت بداند تا بلکه راه‌حلی برای این جنگ اراده بین ایران و آمریکا به وجود بیاید.»
مهم‌ترین مشکل فعلی مذاکرات، عدم لغو تحریم‌هاست
در پایان این گفت‌وگو سعی کردم به مهم‌ترین مشکلات باقی‌مانده در مذاکرات احیای برجام بپردازم. در این‌باره به این کارشناس مسائل بین‌الملل گفتم که در چند روز اخیر، در تحلیل‌های افراد مختلف دیده شده که اصلی‌ترین مشکل مذاکرات، تضمین است. اخیرا هم یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی اشاره کرده بود که مشکلات باقی‌مانده در مذاکرات، تنها یک مساله نیست. درمورد همین مساله از خوش‌چشم پرسیدم که آیا مهم‌ترین مساله پرونده باز در مذاکرات تضمین‌هاست و همه پرونده‌های باز کدام است؟
پاسخ او به قسمت اول سوالم منفی بود و در ادامه گفت: «درحقیقت مجموعه‌ای از مشکلات باقی مانده است که مهم‌ترین مشکلات، باقی ماندن تحریم‌ها روی افراد، شرکت‌ها و نهادها در لیست قرمز و باقی‌ماندن سپاه در لیست FTO است. بخشی از تضمین‌ها اخذ شده اما همچنان درمورد کنگره آمریکا و دولت آمریکا تضمین‌هایی باقی مانده است که ایران این موارد را مطالبه می‌کند اما اینها به ترتیب اهمیت است، یعنی آن بخش مربوط به لیست قرمز از همه مهم‌تر است، بعد مساله تضمین کنگره و دولت آمریکاست و درنهایت هم خارج‌کردن سپاه از لیست FTO.»